در دنیای امروز که مسائل زیست‌محیطی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، سیاست‌های دولتی نقش کلیدی در هدایت جوامع به سمت رفتارهای پایدار ایفا می‌کنند. یکی از این سیاست‌ها، آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی است که توسط هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۰ مهر ۱۴۰۱ تصویب شد. این آیین‌نامه، که بر اساس قانون مدیریت پسماندها تدوین شده، هدف اصلی‌اش کاهش اثرات مخرب پلاستیک‌ها بر محیط زیست، به ویژه تولید میکروپلاستیک‌ها (ریزپلاستیک‌ها) است. در این مقاله جامع، شرکت هالند پلاست به بررسی جزئیات این آیین‌نامه، اهمیت آن برای جامعه و صنعت، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو، و راهکارهای عملی برای اجرای آن می‌پردازد. این نوشتار نه تنها به عنوان یک منبع اطلاع‌رسانی عمل می‌کند، بلکه با تمرکز بر کلمات کلیدی مرتبط مانند “کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی”، “کیسه‌های زیست تخریب‌پذیر” و “اقتصاد چرخشی”، به رشد سئوی سایت کمک خواهد کرد.
جزئیات آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی
- بر این اساس و به موجب ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است ترتیبی اتخاذ نماید تا تولیدکنندگان کیسه های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، از تاریخ ابلاغ این آیین نامه طی یک برنامه ۵ ساله، سالانه ۲۰ درصد از ظرفیت تولیدی خود را با کیسه های سازگار با محیط زیست یا زیست تخریب پذیر جایگزین نمایند. وجوه هزینه شده برای این محل، جزء هزینه های قابل قبول مالیاتی تولید کنندگان مربوطه محاسبه خواهد شد.
- همچنین در اجرای ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری وزارت کشور موظفند حسب مورد، در راستای کاهش تولید پسماند و محدود نمودن تولید، توزیع و مصرف کیسه های پلاستیکی حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ تصویب آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی، شیوه نامه‌های مربوطه را با لحاظ موارد ذیل تهیه و به مورد اجرا گذارند.
- – ممنوعیت توزیع رایگان کیسه های پلاستیکی
- – ممنوعیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون
- – ممنوعیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از ۶۰ میکرون در فروشگاه‌های زنجیره‌ای
- – استفاده از سیاست‌های تشویقی برای استفاده مجدد مشتریان از اقلام سازگار با محیط زیست
- – منظور نمودن امتیازاتی بر روی کارت عضویت فروشگاه های بزرگ و زنجیره ای در صورت عدم دریافت کیسه پلاستیکی
- – الزام تولید کنندگان به افزایش ضخامت کیسه های پلاستیکی و سایر اقلام پلاستیکی مانند دستکش و سفره یکبار مصرف به بیش از ۲۵ میکرون به منظور امکان بازیافت و استفاده مجدد
- همچنین براساس آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی، به منظور کاهش تولید و انتشار میکروپلاستیک ها در طبیعت، تولید انواع کیسه های پلاستیکی حاوی افزودنی جهت شکستن زنجیره های پلیمری و تبدیل آن به میکروپلیمرها که نفوذپذیری بالایی به محیط زیست و بویژه آب های زیرزمینی دارند، ممنوع می باشد.
مدیریت اجرایی پسماندهای عادی در خارج از محدوده و حریم شهرها و روستاها موظف است با همکاری وزارت راه و شهرسازی، با ایجاد ساز و کار لازم، نسبت به جمع آوری کیسه های پلاستیکی رها شده در محیط و پیرامون محور های مواصلاتی با همکاری دستگاه های اجرایی ذیربط و مشارکت اصناف، مراکز و مجتمع های خدماتی و رفاهی اقدام نماید.
وزارت جهاد کشاورزی نیز موظف است در راستای حفاظت از خاک و محیط زیست، نسبت به اطلاع رسانی و ابلاغ ممنوعیت رهاسازی کلیه پلاستیک های مصرفی در اراضی زراعی و باغی به کشاورزان اقدام و بر حسن اجرای آن نظارت نماید. با مستنکفین برابر جرایم و مجازات های مقرردر قانون حفاظت از خاک رفتار خواهد شد.
علاوه بر این، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز موظف است طبق برنامه یکپارچه تبلیغاتی در راستای فرهنگ سازی و تغییر الگوی رفتاری خانوار برای کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی، نسبت به تهیه و پخش برنامه های آموزشی برای تشویق به تغییر رفتار داوطلبانه فروشندگان و مصرف کنندگان اقدام نماید.
وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هم نیز بر اساس آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی مکلفند نسبت به اطلاع رسانی و آموزش اثرات مخرب محیط زیستی ناشی از مصرف یکباره کیسه های پلاستیکی و رهاسازی آنها در طبیعت اقدام و برای اصلاح الگوی مصرف از طریق تفکیک از مبدا، مصرف مجدد و تشویق به استفاده از محصولات سازگار با محیط زیست در مدارس، دانشگاه ها و مراکز آموزشی اقدام کنند.
چرا کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی ضروری است؟
کیسه‌های پلاستیکی، به عنوان یکی از رایج‌ترین محصولات یکبار مصرف، سالانه میلیون‌ها تن پسماند تولید می‌کنند. طبق آمار سازمان ملل متحد، بیش از ۵۰۰ میلیارد کیسه پلاستیکی در سال در جهان مصرف می‌شود که تنها کمتر از ۱ درصد آنها بازیافت می‌گردد. در ایران، با توجه به رشد جمعیت و مصرف‌گرایی، این مسئله به یک بحران زیست‌محیطی تبدیل شده است. رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی در طبیعت منجر به آلودگی خاک، آب و هوا می‌شود و میکروپلاستیک‌ها وارد زنجیره غذایی انسان‌ها و حیوانات می‌گردند.
آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، که از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر هیئت دولت نقل شده، بر پایه اصول اقتصاد چرخشی (که بر بازیافت و استفاده مجدد تأکید دارد) و اقتصاد زیستی (توسعه مواد زیست‌تخریب‌پذیر) بنا نهاده شده است. این آیین‌نامه نه تنها تولیدکنندگان را ملزم به تغییر می‌کند، بلکه دستگاه‌های اجرایی، اصناف و حتی شهروندان را درگیر می‌سازد. در ادامه، به بررسی تاریخچه، جزئیات قانونی و تأثیرات آن خواهیم پرداخت.
تاریخچه و زمینه تدوین آیین‌نامه
پیشینه کاهش مصرف پلاستیک در جهان به دهه‌های اخیر بازمی‌گردد. کشورهایی مانند کنیا، بنگلادش و اتحادیه اروپا از سال‌ها پیش ممنوعیت‌هایی بر کیسه‌های پلاستیکی نازک اعمال کرده‌اند. در ایران، قانون مدیریت پسماندها مصوب ۱۳۸۳ پایه‌ای برای این آیین‌نامه فراهم کرد. ماده ۴ این قانون، وزارت صنعت، معدن و تجارت را مسئول تنظیم مقررات برای کاهش پسماندهای پلاستیکی می‌داند.
در جلسه هیئت وزیران مورخ ۲۰ مهر ۱۴۰۱، با توجه به گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست مبنی بر افزایش ریزپلاستیک‌ها در آب‌های زیرزمینی و خاک‌های کشاورزی، این آیین‌نامه تصویب شد. هدف اصلی، کمک به توسعه پایدار و کاهش اثرات سوء پلاستیک‌ها است. این مصوبه بخشی از تعهدات ایران در توافق‌نامه‌های بین‌المللی مانند پاریس برای تغییرات آب و هوایی است، جایی که کاهش آلاینده‌های پلاستیکی به عنوان یک اولویت مطرح شده.
جزئیات آیین‌نامه: تعهدات و الزامات قانونی
آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی شامل چندین ماده کلیدی است که هر کدام به جنبه‌های خاصی می‌پردازد. بر اساس ماده ۴ قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است تولیدکنندگان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون را به سمت جایگزینی با مواد سازگار با محیط زیست هدایت کند. این جایگزینی باید طی یک برنامه ۵ ساله انجام شود، به طوری که سالانه ۲۰ درصد از ظرفیت تولیدی با کیسه‌های زیست‌تخریب‌پذیر یا قابل بازیافت جایگزین گردد.
یکی از نکات جالب این آیین‌نامه، محاسبه هزینه‌های جایگزینی به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی است. این مشوق مالی، تولیدکنندگان را ترغیب می‌کند تا بدون نگرانی از بار اقتصادی، به سمت فناوری‌های سبز حرکت کنند. برای مثال، شرکت‌های تولیدکننده می‌توانند از مواد پایه نشاسته یا پلیمرهای زیستی استفاده کنند که در طبیعت تجزیه می‌شوند.
ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها در توزیع و مصرف
آیین‌نامه به طور صریح توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی را ممنوع کرده است. این سیاست، که در بسیاری از کشورهای اروپایی موفق بوده، مصرف‌کنندگان را به استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای یا قابل استفاده مجدد سوق می‌دهد. همچنین، توزیع کیسه‌های نازک با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون کاملاً ممنوع است، و برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای، این حد به ۶۰ میکرون افزایش یافته.
در راستای سیاست‌های تشویقی، فروشگاه‌ها موظف‌اند امتیازاتی مانند تخفیف بر کارت عضویت برای مشتریانی که کیسه پلاستیکی دریافت نمی‌کنند، در نظر بگیرند. این رویکرد، رفتار مصرفی را از پایه تغییر می‌دهد. علاوه بر این، تولیدکنندگان باید ضخامت کیسه‌ها، دستکش‌ها و سفره‌های یکبار مصرف را به بیش از ۲۵ میکرون افزایش دهند تا امکان بازیافت آسان‌تر شود.
ممنوعیت تولید کیسه‌های حاوی افزودنی‌های مضر
یکی از بخش‌های مهم آیین‌نامه، ممنوعیت تولید کیسه‌های پلاستیکی حاوی افزودنی‌هایی است که زنجیره پلیمری را می‌شکنند و به میکروپلاستیک تبدیل می‌کنند. این مواد، که گاهی تحت عنوان “پلاستیک‌های اکسیدشونده” شناخته می‌شوند، نفوذپذیری بالایی به آب‌های زیرزمینی دارند و سلامت عمومی را تهدید می‌کنند. سازمان حفاظت محیط زیست مسئول نظارت بر این ممنوعیت است و جریمه‌های سنگینی برای متخلفان در نظر گرفته شده.
نقش دستگاه‌های اجرایی در اجرای آیین‌نامه
اجرای آیین‌نامه تنها به وزارت صنعت محدود نمی‌شود. وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی موظف‌اند سازوکارهایی برای جمع‌آوری کیسه‌های رها شده در محورهای مواصلاتی ایجاد کنند. این شامل همکاری با اصناف، مراکز خدماتی و مجتمع‌های رفاهی است. برای مثال، نصب سطل‌های مخصوص بازیافت در جاده‌ها می‌تواند بخشی از این برنامه باشد.
وزارت جهاد کشاورزی نیز نقش کلیدی دارد. کشاورزان باید از رهاسازی پلاستیک‌ها در اراضی زراعی و باغی خودداری کنند، و نظارت بر این امر بر اساس قانون حفاظت از خاک انجام می‌شود. جریمه‌های قانونی برای مستنکفین، شامل توقف فعالیت‌های کشاورزی می‌تواند باشد. این بخش از آیین‌نامه مستقیماً به حفاظت از منابع آب و خاک مرتبط است، جایی که پلاستیک‌ها می‌توانند سال‌ها باقی بمانند و محصولات کشاورزی را آلوده کنند.
نقش رسانه و آموزش در فرهنگ‌سازی
سازمان صدا و سیما مکلف است برنامه‌های آموزشی برای تغییر الگوی رفتاری خانوارها تولید و پخش کند. این برنامه‌ها باید بر تشویق فروشندگان و مصرف‌کنندگان به رفتار داوطلبانه تمرکز داشته باشند. برای مثال، کمپین‌های تبلیغاتی می‌توانند نشان دهند چگونه یک کیسه پلاستیکی می‌تواند به مرگ حیات وحش دریایی منجر شود.
وزارت آموزش و پرورش، علوم و بهداشت نیز باید در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، اثرات مخرب پلاستیک‌ها را آموزش دهند. این شامل ترویج تفکیک زباله از مبدأ، مصرف مجدد و استفاده از محصولات سبز است. تصور کنید دانش‌آموزان از کودکی یاد بگیرند که کیسه‌های پارچه‌ای را همیشه همراه داشته باشند – این می‌تواند نسل آینده را پایدارتر کند..
تأثیرات زیست‌محیطی کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی
کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی فواید متعددی برای محیط زیست دارد. ابتدا، کاهش تولید میکروپلاستیک‌ها که وارد اقیانوس‌ها می‌شوند و زنجیره غذایی را مختل می‌کنند. طبق تحقیقات دانشگاه تهران، بیش از ۳۰ درصد پسماندهای ساحلی ایران را پلاستیک‌ها تشکیل می‌دهند. با اجرای این آیین‌نامه، می‌توان این آمار را کاهش داد.
دوم، حفاظت از تنوع زیستی. کیسه‌های پلاستیکی اغلب توسط حیوانات بلعیده می‌شوند و منجر به مرگ آنها می‌گردند. در ایران، گونه‌هایی مانند لاک‌پشت‌های دریایی در خلیج فارس از این مسئله رنج می‌برند. سوم، کاهش آلودگی آب‌های زیرزمینی. پلاستیک‌های نازک به راحتی تجزیه نمی‌شوند و مواد شیمیایی سمی آزاد می‌کنند.
مزایای اقتصادی و اجتماعی
از منظر اقتصادی، این آیین‌نامه فرصت‌هایی برای صنایع جدید ایجاد می‌کند. تولید کیسه‌های زیست‌تخریب‌پذیر می‌تواند شغل‌های سبز ایجاد کند و صادرات به کشورهای همسایه را افزایش دهد. برای مثال، مواد پایه گیاهی مانند نشاسته ذرت می‌توانند جایگزین شوند و کشاورزان را منتفع کنند.
از نظر اجتماعی، تغییر الگوی مصرف به سمت پایداری، سلامت جامعه را بهبود می‌بخشد. کاهش پلاستیک‌ها به معنای کاهش سرطان‌ها و بیماری‌های مرتبط با مواد شیمیایی است. همچنین، این سیاست می‌تواند به عدالت اجتماعی کمک کند، زیرا جوامع روستایی که بیشتر تحت تأثیر آلودگی هستند، منتفع می‌شوند.
چالش‌های اجرای آیین‌نامه و راهکارها
علی‌رغم مزایا، چالش‌هایی وجود دارد. اول، مقاومت تولیدکنندگان سنتی که هزینه جایگزینی را بالا می‌دانند. راهکار: ارائه تسهیلات بانکی و یارانه برای فناوری‌های سبز.
دوم، عدم آگاهی عمومی. بسیاری از شهروندان هنوز کیسه‌های پلاستیکی را ترجیح می‌دهند. راهکار: کمپین‌های رسانه‌ای گسترده و آموزش در مدارس.
سوم، نظارت ضعیف. دستگاه‌های اجرایی باید سیستم‌های پایش آنلاین ایجاد کنند تا تخلفات را گزارش دهند. برای مثال، اپلیکیشن‌هایی برای گزارش رهاسازی پلاستیک‌ها می‌تواند مفید باشد.
گزینه‌های جایگزین برای کیسه‌های پلاستیکی
برای موفقیت آیین‌نامه، باید جایگزین‌ها معرفی شوند. کیسه‌های زیست‌تخریب‌پذیر از مواد مانند PLA (پلی‌لاکتیک اسید) ساخته می‌شوند که در ۶ ماه تجزیه می‌گردند. کیسه‌های پارچه‌ای قابل شستشو، گزینه‌ای اقتصادی برای مصرف‌کنندگان است. همچنین، کیسه‌های کاغذی بازیافتی می‌توانند در فروشگاه‌ها استفاده شوند.
در صنعت، شرکت‌هایی مانند هالند پلاست می‌توانند به تولید محصولات سبز روی آورند. این نه تنها با آیین‌نامه همخوانی دارد، بلکه بازار جدیدی ایجاد می‌کند. برای مثال، کیسه‌های با ضخامت بیش از ۶۰ میکرون که قابل بازیافت هستند، می‌توانند استاندارد جدید شوند.
تجربیات جهانی در کاهش مصرف پلاستیک
نگاهی به تجربیات جهانی می‌تواند الهام‌بخش باشد. در کنیا، ممنوعیت کامل کیسه‌های پلاستیکی از سال ۲۰۱۷ منجر به کاهش ۸۰ درصدی آلودگی شد. در اتحادیه اروپا، directive پلاستیک‌های یکبار مصرف، تولید را ۵۰ درصد کاهش داد. ایران می‌تواند از این مدل‌ها الگوبرداری کند، با تمرکز بر اقتصاد محلی.
در آسیا، هند و چین نیز برنامه‌های مشابهی دارند. چین از سال ۲۰۲۰ کیسه‌های نازک را ممنوع کرد و به سمت پلاستیک‌های زیستی حرکت کرد. این تجربیات نشان می‌دهد که با سیاست‌های تشویقی، موفقیت ممکن است.
نقش صنعت پلاستیک در تطبیق با آیین‌نامه
صنعت پلاستیک ایران، با بیش از ۲۰۰۰ واحد تولیدی، باید خود را با این تغییرات وفق دهد. شرکت‌ها می‌توانند از تحقیق و توسعه برای تولید مواد جدید استفاده کنند. برای مثال، ادغام نانوتکنولوژی برای افزایش دوام کیسه‌های زیستی.
همچنین، همکاری با دانشگاه‌ها برای آموزش نیروی کار ضروری است. این می‌تواند به رشد اقتصادی منجر شود، زیرا بازار جهانی پلاستیک‌های سبز در حال گسترش است و تا سال ۲۰۳۰ به ۱۰۰ میلیارد دلار می‌رسد.
مطالعات موردی در ایران
در ایران، برخی شهرها مانند تهران پیشتر کمپین‌هایی برای کاهش پلاستیک راه‌اندازی کرده‌اند. برای مثال، فروشگاه‌های زنجیره‌ای مانند رفاه، سیستم امتیازدهی برای عدم استفاده از کیسه را اجرا کرده‌اند. این مطالعات نشان می‌دهد که با اجرای آیین‌نامه، می‌توان مصرف را ۳۰ درصد کاهش داد.
نتیجه‌گیری: آینده‌ای سبز با اجرای آیین‌نامه
آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی گامی اساسی به سوی پایداری است. با تمرکز بر ممنوعیت‌ها، تشویق‌ها و آموزش، این سیاست می‌تواند محیط زیست ایران را حفظ کند. شهروندان، تولیدکنندگان و دولت باید دست در دست هم دهند تا این هدف محقق شود. در نهایت، کاهش پلاستیک نه تنها سلامت جامعه را تضمین می‌کند، بلکه به رشد اقتصادی پایدار کمک خواهد کرد.
برای اطلاعات بیشتر، به سایت‌هایی مانند halandplast.ir مراجعه کنید که محصولات مرتبط با پلاستیک‌های سبز را ارائه می‌دهند.
